یادداشت مهمان، احسان موحدیان: در یک دهه اخیر کشورهایی مانند آمریکا، انگلیس، ترکیه، اسرائیل و غیره حضور خود در حیاط خلوت روسیه را تعمیق کردهاند تا منطقه آسیای مرکزی را به سکویی برای مهار کرملین و سپس پکن تبدیل کنند. بدین منظور افزایش نفوذ در افکار عمومی مردم منطقه ضروری است و چین نیز که از این موضوع به خوبی مطلع است، تمرکز بر ارائه خدمات متنوع و افزایش همگرایی را در این منطقه حساس دستور کار خود قرار داده است.
در این شرایط، چین در حال تقویت نفوذ خود در آسیای مرکزی است و از آموزش، ابتکارات اقتصادی و دیپلماسی فرهنگی برای گسترش قدرت نرم خود در منطقه بهره میبرد. تحولات اخیر، نقش رو به رشد پکن در شکلدهی به آینده منطقه از طریق تخصیص بورسیههای تحصیلی، تبادلات آموزشی و اجرای پروژههای بزرگ زیرساختی در مقیاس بزرگ را تثبیت میکند.
در ترکمنستان و قرقیزستان، هر دو وزارتخانه آموزش و پرورش و آموزش عالی، از اختصاص بورسیههایی برای سال تحصیلی ۲۰۲۶-۲۰۲۷ خبر دادهاند که توسط چین تأمین مالی شده و دانشجویان علاقمند با استفاده از آنها میتوانند در دانشگاههای چین تحصیل کنند. علاوه بر این، سفارتخانههای چین در همه کشورهای آسیای مرکزی در حال ترویج طرحی به نام جوانان ممتاز هستند که مقامات دولتی در رده متوسط و مدیران تجاری میتوانند از این طریق یک دوره تحصیلات تکمیلی را در چین بگذرانند. در همین حال، هیئتی از دانشگاه بازرگانی دولتی تاجیکستان در هفتههای گذشته از دانشگاه فناوری شیان بازدید کرد تا در مورد فرصتهای تبادل آموزشی گفتگو کند.
افزایش حضور دانشجویان چینی در آسیای مرکزی
در حالی که نفوذ آموزشی چین در آسیای مرکزی عمدتاً به صورت یک طرفه جریان دارد، قزاقستان اعلام کرده که دانشجویان چینی بخش قابل توجهی از دانشجویان بینالمللی آن را تشکیل میدهند. طبق اعلام وزارت علوم و آموزش عالی این کشور، ۳۳۶۷ نفر از ۳۵۰۷۵ دانشجوی خارجی در قزاقستان اهل چین هستند که نشان دهنده رویکرد استراتژیک پکن به این منطقه است.
همکاری امنیتی و رزمایشهای نظامی
دخالت چین در آسیای مرکزی فراتر از آموزش است و همکاریهای امنیتی با کشورهای این منطقه در قالب سازمان همکاری شانگهای در حال افزایش است. ماه قبل اعضای این سازمان از جمله چین، روسیه و چندین کشور آسیای مرکزی، در رزمایشهای نظامی و ضد تروریسم در ایران شرکت کردند و اولین رزمایش جدی آن را به میزبانی ایران رقم زدند. در حالی که کارشناسان معتقدند این مانورها از نظر مقیاس و اهمیت محدود بودند، اما این تحول نشانگر روابط امنیتی رو به رشد چین در منطقه آسیای مرکزی است.
تعامل اقتصادی و ادغام در روندهای منطقهای
مجمع تیانشان برای همکاری اقتصادی با آسیای مرکزی در آذر ماه در اورومچی چین برگزار شد و یکی از نتایج آن اعلام ایجاد مرکز تحقیقات همکاری مالی منطقهای آسیای مرکزی بود. انتظار میرود تاسیس این مرکز باعث تقویت همگرایی منطقهای و همکاری اقتصادی بهتر شود، اگرچه نتایج ملموس این مجمع فعلاً محدود بوده است.
نفوذ اقتصادی رو به رشد چین در قزاقستان
حضور اقتصادی چین در آسیای مرکزی، به ویژه در قزاقستان، که سرمایهگذاریهای چین در آن در حال گسترش است، به طور فزایندهای آشکار شده است. هان چونلین، سفیر چین در قزاقستان، با انتشار مقالهای در مورد تلاشهای چین برای کاهش فقر در بیش از ۱۶ رسانه قزاقستان، برای تقویت وجهه پکن در این کشور و کسب اعتبار بیشتر تلاش کرده است. علاوه بر این، شورای توسعه تجارت بینالملل چین و اتاق بازرگانی بینالمللی قزاقستان توافقنامهای را برای ایجاد یک کمیته مشترک با هدف حل اختلافات تجاری و حقوقی امضا کردهاند.
قزاقستان از سرمایهگذاریهای چین نیز بهرهمند شده است. به عنوان مثال، سینکیانگ لیهوا، یک شرکت چینی است که تقریباً ۱۱۱ میلیون دلار در یک مجتمع کشت پنبه در قزاقستان سرمایهگذاری کرده است. در همین حال، کزمونایگس، شرکت ملی نفت و گاز قزاقستان، ۵۰ درصد از سهام یک مجموعه سرمایهگذاری مشترک با شرکت سینوپک چین را به دست آورد.
در حوزه حمل و نقل، هواپیمایی ایر چاینا از راهاندازی پروازهای مستقیم بین آلماتی بزرگترین شهر قزاقستان و پایتخت پیشین آن و شهر چنگدو در استان سیچوان چین خبر داده که ارتباط تجاری بین قزاقستان و چین را بیش از پیش افزایش میدهد.
ازبکستان و چین: یک همکاری رو به رشد
ازبکستان همچنین روابط خود را با چین، به ویژه در بخش انرژی، عمیقتر کرده است. بیش از ۳۰ پروژه انرژی به ارزش ۹ میلیارد دلار با شرکای چینی در این کشور در حال انجام است. علاوه بر این، یک برنامه مشترک جدید بین وزارت سرمایهگذاری ازبکستان و کمیسیون توسعه و اصلاحات ملی چین با هدف تکرار اصلاحات اقتصادی و مدلهای صنعتی چین در این کشور، تقویت بیشتر نفوذ پکن در اقتصاد ازبکستان، به ویژه در بخشهای رو به رشد فناوری اطلاعات و هوش مصنوعی، در حال اجرا است.
قرقیزستان: ایجاد تعادل بین روابط اقتصادی و احساسات عمومی
در قرقیزستان، احساسات عمومی نسبت به چین همچنان متناقض است. احساسات ضد چینی همچنان در حال افزایش است و مقامات برای مقابله با برداشتهای منفی تلاش میکنند. علل این مساله متنوع است. از یک سو، چین بزرگترین طلبکار خارجی قرقیزستان است و در افکار عمومی این نگرانی وجود دارد که ناتوانی در بازپرداخت بدهیها به چین منجر به از دست رفتن داراییهای ملی شود. نارضایتی از شرکتهای چینی به علت تبعیض در پرداخت دستمزد و عدم انتقال گسترده مهارت کار نیز گزارش شده و باید توجه داشت قرقیزها از نظر قومی و زبانی به ترکهای اویغور نزدیکاند و انتشار هر خبری در مورد بازداشت این افراد یا فشار فرهنگی و مذهبی به آنان در جامعه قرقیزستان حساسیت ایجاد میکند و سکوت دولت قرقیزستان در برابر این موضوع، بهدلیل وابستگی اقتصادی به چین، باعث ناراحتی بخشی از افکار عمومی شده است.
کمیته امنیت ملی قرقیزستان اخیراً به شایعات ضدچینی مربوط به خرید گسترده زمین توسط آنها، ازدواجهای دسته جمعی بین شهروندان قرقیز و چینی و مهاجرت گسترده چینیها به این کشور واکنش نشان داده و تلاش کرده است تا نگرانیهای فزاینده در مورد ضعف شفافیت و فساد در قراردادها با پکن و خطرات نفوذ چین را کاهش دهد. دولت قرقیزستان همچنین با چین مذاکره کرده تا محدودیتهای صادرات محصولات کشاورزی به بازار چین و نیز گوشت و پوست اسب را کاهش دهد.
مقامات قرقیزستان همچنین با سرمایهگذاران چینی همکاری نزدیکی دارند و اخیراً جلسهای در بیشکک پایتخت قرقیزستان برای بحث در مورد تقویت روابط دوجانبه و ارتقای اعتماد، امنیت و دوستی بین شهروندان قرقیزستان و چین ترتیب داده شده است.
تحولی که شاید در آینده به چین برای بهبود شرایط آن در قرقیزستان کمک کند، اختصاص وامی به ارزش ۲.۳ میلیارد دلار آمریکا برای ساخت راهآهن چین-قرقیزستان-ازبکستان با مدت بازپرداخت ۳۵ سال توسط سندیکایی از بانکهای چینی در اواخر آذرماه است. سند مربوط به این توافق توسط نمایندگان شرکت راهآهن چین-قرقیزستان-ازبکستان (یک شرکت مشترک تأسیس شده توسط سه کشور) و سندیکای بانکهای چینی، شامل بانک توسعه چین و بانک اکسیم، امضا شده است. کل هزینه این پروژه ۴.۷ میلیارد دلار است. از این مبلغ، ۲.۳ میلیارد دلار از طریق وام چینی تأمین میشود و مابقی بودجه از محل کمکهای سه کشور به شرکت مشترک پروژه تأمین میشود. چین ۵۱ درصد از بودجه را تأمین خواهد کرد، در حالی که قرقیزستان و ازبکستان هر کدام ۲۴.۵ درصد به پیشبرد آن کمک خواهند کرد. این راهآهن فاصله چین تا کشورهای خاورمیانه را ۹۰۰ کیلومتر کوتاه کرده، هزینههای حمل و نقل را کاهش داده و زمان تحویل بار را ۷ تا ۸ روز کاهش خواهد داد. انتظار میرود این پروژه به توسعه زیرساختهای حمل و نقل آسیای میانه و بهبود دسترسی به بنادر خلیج فارس و اقیانوس آرام کمک کند. تاجیکستان نیز در حال بررسی امکان پیوستن به پروژه ساخت این راهآهن است.
دیپلماسی فرهنگی چین در تاجیکستان و ترکمنستان
تبادل فرهنگی یکی از اجزای کلیدی راهبرد قدرت نرم چین در آسیای مرکزی است. در تاجیکستان، رویداد «روزهای فرهنگ» که در ماه قبل برگزار شد، شامل مذاکراتی بین مقامات تاجیک و نمایندگان فرهنگی چین برای افزایش تبادلات فرهنگی و گردشگری دوجانبه بود.
در ترکمنستان، چین از طرحهای زیرساختی کلیدی مانند حفر چاههای جدید در میدان گازی اوزینادا (با ذخایری در حدود ۵ میلیون تن) و تأمین تجهیزات سنگین برای استفاده آژانس مدیریت آب ترکمنستان حمایت میکند و این امر روابط اقتصادی بین دو کشور را بیش از پیش تقویت میکند.
نتیجهگیری
استفاده راهبردی چین از آموزش، سرمایهگذاری اقتصادی و دیپلماسی فرهنگی، به عنوان اجزای پیشبرد قدرت نرم، نفوذ آن را در سراسر آسیای مرکزی گسترش داده است. با تغییر پویایی اقتصادی و سیاسی منطقه، ابتکارات قدرت نرم چین به تدریج نقش کلیدی در شکلدهی به آینده آسیای مرکزی ایفا خواهد کرد. پکن از طریق اختصاص بورسیههای تحصیلی، اجرای پروژههای زیرساختی و تبادلات فرهنگی، جایگاه خود را به عنوان یک نیروی غالب در منطقه تثبیت میکند.
در این شرایط جای خالی ایران با پیشینه تعامل عمیق فرهنگی و آموزشی با کشورهای این منطقه احساس میشود. در اکثر شهرهای تاجیکستان و شهرهای مختلف آن مانند دوشنبه (پایتخت)، خُجند، کولاب، قرغانتپه / باختَر، پنجهکند، استروشن و خاروغ زبان فارسی به طور کامل رواج دارد. سمرقند و بخارا تنها دو نمونه از شهرهایی در ازبکستان هستند که تمامی نشانههای هویتی ایرانی در آنها وجود دارد و میتوانند برای پیشبرد دیپلماسی فرهنگی و اقتصادی و امنیتی ایران در آسیای مرکزی بسیار موثر باشند.
نخشب یا قرشی، ترمذ و کتهقرغان در ازبکستان هم به علت حضور گویشوران زیادی به زبان فارسی قابل ذکر هستند. اُش و باتکند دو شهر در کشور قرقیزستان هستند که زبان فارسی در میان مهاجران یا اقلیتهای تاجیکتبار آن رواج دارد. در جنوب قزاقستان (نزدیک ازبکستان) و در برخی مناطق ترکمنستان هم گروههای کوچکی از تاجیکها به فارسی صحبت میکنند. با این حال ایران چندان از این ظرفیتها برای پیشبرد قدرت نرم خود استفاده نکرده؛ چه رسد به آنکه از این فرصتها برای پیشبرد اهداف اقتصادی استفاده کند.
استاد دانشگاه و کارشناس مسائل قفقاز
نظر شما